การเทศน์มหาชาติ จัดเป็นพระราชพิธีประจำปีระหว่างเดือน ๑๑ เดือน ๑๒ และเดือนอ้าย มหาชาติเป็นกำเนิดอันยิ่งใหญ่ของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เมื่อครั้งเสวยพระชาติเป็นพระเวสสันดร จึงเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า มหาเวสสันดรชาดก ถือกันว่าใครได้ฟังเทศน์มหาชาติ
หรือมหาเวสสันดรชาดกจะมีอนิสงส์ยิ่งใหญ่ แม้น้ำมนต์ที่ตั้งไว้ในพิธีเทศน์ก็เป็นน้ำศักดิ์สิทธ์ อาจชำระล้างอัปมงคลทั้งปวงได้ จึงเกิดเป็นประเพณีไทยมีพิธีเทศน์มหาชาติตามวัดวาอารามทุกปี
มหาเวสสันดรชาดกเดิมทีเดียวแต่งเป็นภาษามคธ มีคาถาพันหนึ่งซึ่งเรียกกันว่า“คาถาพัน” ต่อมาได้มีนักปราชญ์ราชกวีเป็นร่ายสำหรับเทศน์ โดยถือคำมคธนั้นเป็นหลักมีทั้งหมด ๑๓ กัณฑ์ ประเพณีเทศน์มหาชาติมีมาตั้งแต่ครั้งกรุงสุโขทัยและกรุงศรีอยุธยาและที่มีกัณฑ์เป็นการใหญ่ก็ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ โดยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก เกณฑ์พระบรมวงศานุวงศ์และพวกข้าราชการทำกระจาดใหญ่บูชากัณฑ์เทศน์จึงเป็นราชประเพณีไทยบำเพ็ญพระราชกุศลเป็นประจำปีในรัชกาลต่อมา และได้เกิดเป็นพระราชนิยมขึ้น เมื่อเจ้านายชั้นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ และพระเจ้าลูกยาเธอทรงผนวชเป็นสามเณร ก็ได้เทศน์มหาชาติถวาย เครื่องกัณฑ์ก็มีกระจาดใหญ่เป็นรูปเรือสำเภา ราชประเพณีนี้เลิกมาเสียนาน เพิ่งจะมาฟื้นขึ้นเมื่อสองปีล่วงมานี้ โดยจัดเป็นราชพิธีให้มีขึ้นที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม
ส่วนพิธีที่ราษฎรทำกันเป็นประเพณีไทยตลอดมา นิยมทำกันเมื่อพ้นเขตกฐินแล้วและโดยมากเขากำหนดวันที่เทศน์มหาชาติไว้เป็นประจำปี พอใกล้จะถึงวันเทศน์เขาก็แจกฎีกากันแล้วมีผู้รบเป็นเจ้าของกัณฑ์ เครื่องกัณฑ์ก็มีส้มสูกลูกไม้ ขนมและกล้วยอ้อยเป็นพื้น และมีขันเรียกว่า ขันประจำกัณฑ์ สำหรับเจ้าภาพติดเครื่องกัณฑ์ และคนที่ไม่ใช่เจ้าภาพนำเงินมาใส่ขันนั้น เมื่อถืงกัณฑ์ของใครก็ไปประจำอยู่ในที่ใกล้พอสมควรกับพระเทศน์ สถานที่จะเทศน์มหาชาตินั้น มักเอาต้นกล้วยอ้อยมาตกแต่งหรือบางทีก็มีนกใส่กรง ปลาใส่อ่าง ทั้งนี้เพื่อให้คล้ายกับท้องเรื่องที่เกี่ยวกับป่า และมีฉัตรธงปักเพื่อแสดงว่าเป็นเรื่องของกษัตริย์ อนึ่ง เจ้าของกัณฑ์เขามักเตรียมเอา ธูป เทียน เท่ากับคาถาประจำกัณฑ์หนึ่งๆ เช่นกัณฑ์ทศพร มี ๑๙ คาถา ก็นำธูปเทียนมาอย่างละ ๑๙ ดอก จนถึงกัณฑ์ที่มีคาถามากๆเช่นทานกัณฑ์มี ๒๐๙ คาถา ก็นำธูปเทียมมาอย่างละ ๒๐๙ ดอก เป็นต้น และเทศน์กัณฑ์หนึ่งๆเมื่อจบก็มีประโคมเพลงพิณพาทย์ประจำกัณฑ์

ขอขอบคุณ http://www.watsamngam.net/