คุณจัน เป็นบุตรีคนแรกของจอมร้างบ้านเคียน ซึ่งเกิดจาก นางหม้าเสี้ย มีพี่น้องร่วมบิดา มารดาเดียวกัน 5 คน เมื่ออายุสมควรจะมีเรือน บิดามารดาก็ได้จัดการแต่งงานให้กับหม่อมภักดีภูธร ( สามีคนแรก ) มีธิดา 1 คน คือแม่ปราง และบุตร 1 คน คือนานเทียน หลังจากคลอดนายเทียน หม่อมภักดีภูธรเสียชีวิต คุณจันอยู่เป็นหม้ายจนแต่งงานครั้งที่สอง กับพระยาพิมลอยา ( ขัน ) ภายหลังเป็น พระยาสุรินทราชาพิลอยา ( ขัน ) มีบุตรธิดาอีก 2 คน คุณจันมีอัธยาศัยสุภาพอ่อนโยน และมีความกล้าหาญเด็ดเดี่ยวสมกับเป็นบุตรของจอมร้างบ้านเคียน จึงเป็นที่สนิทเสน่าหา ของบิดามารดาและวงศ์ญาติทั้งหลาย เมื่อบิดามารดาแก่เฒ่า คุณจันรับภาระปกครองผู้คนบ่าวไพร่ และดูแลการงานภายในครอบครัวแทนบิดามารดาโดยสิทธิ์ขาด

คุณมุก เป็นบุตรคนที่ 2 ของจอมร้างบ้านเคียน ซึ่งเกิดจากนางหม้าเสี้ย มีกิริยาสุภาพอ่อนโยน ทั้งมีสติปัญญา และความกล้าหาญเด็ดเดี่ยว เป็นที่สนิทเสน่าหาของบิดามารดา และวงศ์ญาติเช่นกัน แต่ ไม่ปรากฎหลักฐานว่าแต่งงานกับผู้ใดหรือไม่

เมื่อจอมร้างบ้านเคียนถึงแก่กรรมลง พระยาสุวินทราชาพิมลอยา (ขัน) เป็นเจ้าเมือง ท่านผู้หญิงจัน เป็นแม่เมืองปกครองเมืองถลางด้วยความสงบสุขสืบมา ครั้นเมื่อพระยาสุรินทราชาพิมลอยา (ขัน) เจ้าเมืองเสียชีวิต พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกรัชกาลที่ 1 ได้ให้ทหารมาจับกุมตัว ท่านผู้หญิงจันเป็นเชลยศึกไปที่ค่ายปากพระ ในข้อกล่าวหาที่ว่าสามีเป็นหนี้แผ่นดิน

ส่วนแผ่นดินพม่ามีพระเจ้าปดุงครองราชสมบัติใต้ฟ้าแผ่นดินอังวะลุปี พ.ศ. 2328 พม่าได้เตรียม กองทัพใหญ่ด้วยพระประสงค์ที่จะขยายอาณาเขต ด้วยกองทัพที่ยิ่งใหญ่แกร่งกล้า ในการรบสามารถ ปราบรามัญ ไทยใหญ่ มณีปุระยะไข่ รวบรวมไพร่พลได้ถึง 144,000 คน จัดเป็นทัพใหญ่หมายโจมต ีสยามประเทศ เป็นที่รู้จักกันดีในนามสงคราม 9 ทัพ พม่ายกทัพเข้าบุกตีค่ายปากพระ ทหารของรัชกาลที่ 1 แตกบ่าย ท่านผู้หญิงจันในขณะนั้นยังถือว่าเป็นชลยศึก ได้หนีข้ามเขตมายังบ้านไม้ขาว บ้านสาคู และบ้านเคียน เข้าเขตเมืองถลาง
แม่ทัพใหญ่ยี่หวุ่นคุมกำลังเข้าตีหัวเมืองทางชายฝั่งทะเลตะวันตก ตั้งแต่เมืองกระบุรี ตะกั่วป่า ตะกั่วทุ่ง โดยมีเป้าหมายสูงสุดที่เมืองถลางขุมคลังของสยาม ข่าวทัพเรือพม่าบุกโจมตี กอรปกับเจ้าเมืองถลาง เสียชีวิตเป็นข่าวร้ายที่ทำร้ายจิตใจชาวเมืองถลาง ให้อยู่ในความหวาดกลัว ไม่มีที่พึ่งหมดหวัง แต่พลังใจทั้งมวลกลับตั้งมั่นด้วยจิตใจที่เข็มแข็งของท่านผู้หญิงจันและคุณมุกน้องสาว โดยได้นำกำลัง จากบ้านสาคู บ้านในยาง บ้านดอน บ้านไม้ขาว บ้านแขนน บ้านลิพอน บ้านเหรียงมาเตรียมการรบ ณ. วันพระนางสร้าง

ฝ่ายพม่ายกทัพเข้ามาเร่งก่อสร้างค่ายบริเวณโคกชนะพม่า เพื่อเตรียมโจมตีเมืองถลาง ส่วนท่านผู้หญิงจันคุณมุก และคณะกรมการเมืองวางแผนตั้งค่ายประชันค่ายข้าศึก เตรียมปืนใหญ่ตรึงไว้ดึงเวลาได้หลายวันเป็นผลให้เสบียงอาหารของพม่าลดน้อยลง และวางแผนให้กลุ่มผู้หญิงแต่งตัวคล้ายทหารไทย เอาไม้ทองหลางเคลือบดีบุกมาถือแทนอาวุธ ทำทียกขบวนเข้าเมืองถลางในช่วงดึกลวงพม่าว่าเมืองถลางมีกำลังมาเสริมทุกคืน ทำให้พม่าคาดการณ์กองกำลังเมืองถลางผิดพลาด การศึกครั้งนี้กินเวลายาวนานถึง 1 เดือนเศษ กำลังพม่าทั้งอ่อนล้าและขาดเสบียงอาหาร เมื่อพม่าตั้งพลเข้าโจมตีถูกฝ่ายเมืองถลาง ระดมยิงปืนเล็กปืนใหญ่ นำเอาดินประสิวไปโปรยในกองทัพพม่ายิงคบเพลิงเข้าไปผสม ครั้งเมื่อยิงปืนใหญ่ถูกต้นทองหลางหน้าค่ายพม่าหักลง กองทัพพม่าระส่ำระสายเสียขวัญ และแตกทัพไปเมื่อวันจันทร์ เดือน 4 แรม 14 ค่ำ ปีมะเส็ง สัปตศก จุลศักราช 1147 ตรงกับวันที่ 13 มีนาคม 2328 เป็น วันถลางชนะศึก

เมื่อความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงมีพระบรมราชโองการ โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมบำเน็จผู้ทำคุณแก่แผ่นดิน ให้ท่านผู้หญิงจันเป็น ท้าวเทพกระษัตรี คุณมุกน้องสาวเป็น ท้าวศรีสุนทร ดำรงยศอันมีศักดิ์แก่ฐานานุรูป เป็นศรีแก่เมืองถลาง และวงศ์ตระกูลสืบไป

ขอขอบคุณ http://variety.horoworld.com/